Nelson Mandela en de kracht van een man. 

Zuid-Afrika slaakt een zucht van verluchting. Nelson Mandela, Madiba of tata mag terug naar huis. Een van de meest gestelde vragen de laatste weken was wellicht ‘Wat zal er met Zuid-Afrika gebeuren na zijn dood?’ Een vraag die misschien meer irrelevant dan relevant is maar toch een vraag die velen bezighoudt, zo blijkt. Gisteren op een etentje bij vrienden kwam het gesprek even op de man die velen, zeker van onze generatie, meedragen als een held uit het Zuiden. Zoals een van de gasten het formuleerde: Mandela en Che Gevara sierden onze muren in de roep voor een betere wereld.  Ook ik, als jonge studente, zong luid mee op de tonen van ‘Free Nelson Mandela’. Veel wist ik nochtans niet over Zuid-Afrika. Er was Zola Budd, de fantastische atlete die op blote voeten liep en de Britse nationaliteit kreeg omwille van Apartheid. Er was ook Pieter-Willem Botha, de grote krokodil en de premier van dit land met een verderfelijk regime en waar bovendien iedereen van het blanke ras Botha heette, dacht ik. Er was Helene Pastoors die een bomauto had laten ontploffen en waarrond in ons land ook heel wat heisa was ontstaan. Er waren Paul Simon en Miryam Makeba, die me de  zwarte Zuid-Afrikaanse klanken leerden kennen en me op die manier lieten kennismaken met de andere kant van Zuid-Afrika maar er was vooral de foto van het dode lijkje van Hector Pieterson, het dertienjarig jongetje dat het leven verloor tijdens de Soweto Uprisings in 1976. Die foto is mijn eerste herinnering aan Zuid-Afrika. Als kind van ongeveer dezelfde leeftijd kon ik maar niet begrijpen waarom die wrede politiemannen een weerloos kind konden doodschieten. Het was iets onwezenlijks. Veel begreep ik niet van Apartheid, wel dat het verschrikkelijk was om mensen van een andere huidskleur anders te behandelen, zelfs te vermoorden en al zeker om op een hoop onschuldige kinderen schieten. Het was toch niet meer van onze tijd en voor zover ik het toen begreep, in een land met een zekere beschaving was dit not done. Een reflectie die voor een elfjarige te begrijpen valt en zeker in de tijdsgeest van eind jaren 70, waar beschaving brengen nog een nobele opdracht was alsof er geen beschaving was in Afrika. Gaandeweg bleef dit land me boeien. Ik herinner me de nieuwsberichten van toen en hoe Frederik Willem de Klerk Botha aan de kant schoof en dit de eerste tekenen tot verbetering waren. Het verbod op het ANC werd opgeheven en dit alles leidde tot de vrijlating van Nelson Mandela. Eureka! 

Nelson Mandela en de gebeurtenissen waren toen voor mij een symbool dat er nog veel onrecht in de wereld was maar ook het geloof dat strijden vanuit de basis een kans tot slagen heeft en dat het onrecht dan wel zal verdwijnen. Nochtans lijken de beelden en verhalen die ons dezer dagen bereiken, twintig jaar na apartheid, niet erg hoopgevend. Zuid-Afrika is voor velen een land van geweld en armoede geworden, nog niet zo erg als Congo, als we dan toch een referentie moeten nemen, maar toch. We krijgen reportages over  verkrachtingen, drugsproblemen, Aids, extreme armoede, townships, corrupte politici en rassengeweld met als metafoor de verzuurde extreem rechtse Afrikaners die zich voorbereiden op een rassenoorlog in trainingskampen. Het lijkt wel een natie op drift waardoor een vraag 'Wat moet er met Zuid-Afrika gebeuren als Nelson Mandela sterft?' niet onlogisch lijkt.  

Er zijn veel problemen. Problemen die men niet correct heeft ingeschat bij de overgang. De vraag is natuurlijk of men die had kunnen inschatten. De basis waarvan men vertrok was er een met een minderheid van blanke welstellenden, veel arme zwarte armoede maar misschien meer nog een land dat werd open gesteld aan een wereld die in een razend tempo zijn stempel drukte op de Zuid-Afrikaanse samenleving. De vrije markt nam over, er was te weinig correctie vanuit de regering en er bleef de grote kloof tussen arm en rijk.

Ik moet eerlijkheidshalve bekennen dat ons verblijf daar me ook soms moedeloos maakt. Bezoeken aan de townships zijn geen streling voor het oog. Vaak was ik geschokt door de gedrogeerde jongeren die doelloos rondhangen, de blikken, soms apathisch, soms agressief van Aidspatiënten die op hun medicatie wachten, scholen waar geen boeken aanwezig zijn en kranten die vol staan met verhalen van een corrupte Zuma en de zijnen die ondertussen het belastingsgeld gebruiken voor eigen gewin. Niet alleen de townships shockeren. Er is de blijvende segregatie, een erfenis van apartheid die hardnekkig stand houdt. Rijken blijven in hun enclaves leven, nu geen louter blanke elite maar ook een zwarte, die zich beiden afscheiden van het arme Zuid-Afrika. Je stapt in je beveiligde compound in de wagen en stapt er uit in de bewaakte garage van de shopping mall. De obsessie van het geweld heeft er veel mee te maken. Zuid-Afrika heeft een obsessie met geweld. Er is veel geweld maar er zijn niet alleen slachtoffers van het fysieke geweld maar tevens het geweld waarmee wapens, beveiligingssystemen, verzekeringen aan de man worden gebracht en de idee dat men het recht in eigen handen mag nemen. Het sluit mensen meer van elkaar af. 

En toch is er de vrees dat het nog slechter wordt, eens Mandela er niet meer is. Ik denk wellicht nog meer in het buitenland dan in Zuid-Afrika. Vreest men werkelijk een opstand die nu nog ingehouden is uit respect voor Madiba en dat men zijn ANC niet wil beschadigen? Wat is het met Madiba dat hij moet blijven leven omdat het land niet zou verscheuren? En leeft die perceptie ook in Zuid-Afrika? 

Ik kan niet spreken voor Zuid-Afrika als land maar ik kan wel getuigen uit mijn vele gesprekken en observaties die ik het afgelopen jaar heb gedaan in Kaapstad dat het wellicht niet zo een vaart zal lopen. Persoonlijke verhalen en werken vanuit de basis zorgen ervoor dat de realiteit toch veel genuanceerder is. Er zijn de structuren die nog verre van perfect werken maar er zijn de zovele getuigenissen die ik heb gehoord van mensen die er wel nog in geloven. Er zijn de zovele initiatieven waarbij mensen de kloof tussen arm en rijk proberen te verminderen door lokale projecten op te starten, er zijn ook de initiatieven uit de regering zoals gratis Aidsremmers uitdelen, er zijn de scholen die wel werken, de universiteiten die gemengd zijn,  buurten waarbij de beveiligingssystemen niet zo prominent aanwezig zijn, waar de segregatie niet zichtbaar is en er zijn zelfs vrouwelijke buschauffeurs met hoofddoek. Meer en meer krijgt men ook de zwarte en gekleurde intellectuelen die op de voorgrond treden, er zijn ook de schrijvers, muzikanten, filmmakers maar ook bedrijfsleiders, winkeliers, restauranthouders, boekhouders, secretaressen ... mensen die een voorbeeld zijn voor de vele andere en de reden zijn om te blijven dromen van een toekomst waarbij ook hen mogelijkheden zullen gegeven worden en waarbij zij ook hun verhaal kunnen delen. 

Velen geloven in Mandela, zijn boodschap voor een betere wereld en velen nemen die ook ter harte.  Hij heeft voor zijn land geleden en hij was in staat zijn leven terug op te pakken zonder iemand te veroordelen. Het is net die kracht die Madiba uitstraalt bij de Zuid-Afrikanen en hun geloof in een betere toekomst. Het symbool Mandela zal niet zo rap verdwijnen, zelfs niet als de man er niet meer is. 

Velen zullen tranen laten, ongetwijfeld en ik zal zeker een van zijn, maar zijn nalatenschap zal ondanks alle huidige problemen stap per stap leiden tot een land dat het leven voor iedereen 'draaglijk' maakt.